O nie! Gdzie jest JavaScript?
Twoja przeglądarka internetowa nie ma włączonej obsługi JavaScript lub nie obsługuje JavaScript. Proszę włączyć JavaScript w przeglądarce internetowej, aby poprawnie wyświetlić tę witrynę, lub zaktualizować do przeglądarki internetowej, która obsługuje JavaScript.
Artykuły

Mitologia flisacka i wodniacka

Na łamach tej witryny pojawiło się rozczulające opracowanie Janusza Fąfary „O raselbokach i utopcach”, co nakłoniło autora do zamieszczenia na naszej stronie internetowej treści zasłyszanego niegdyś opowiadania, z jedynym w naszej rodzimej mitologii rzecznej motywem „Latającego Holendra” ze statkiem-widmem. Wśród licznych bowiem wiślanych opowieści niesamowitych o rusałkach, utopcach i niezwykłych statkach-zjawach, na wyróżnienie zasługuje zamieszczone poniżej opowiadanie.

Mitologia flisacka i wodniacka

     Na łamach tej witryny pojawiło się rozczulające opracowanie Janusza Fąfary „O raselbokach i utopcach”, co nakłoniło autora do zamieszczenia na naszej stronie internetowej treści zasłyszanego niegdyś opowiadania, z jedynym w naszej rodzimej mitologii rzecznej motywem „Latającego Holendra” ze statkiem-widmem. Wśród licznych bowiem wiślanych opowieści niesamowitych o rusałkach, utopcach i niezwykłych statkach-zjawach, na wyróżnienie zasługuje zamieszczone poniżej opowiadanie.

Szkuta-widmo – (na podst. opowiadania Jana Budnika z Wychódźca, km 569,20 rz. Wisły)

     Bardzo dawno temu wracała pod wodę tykocińska szkuta, po wyładowaniu w Gdańsku ładunku podlaskiego żyta. W toruńskich karczmach załoga tego statku pieniądze na strawne przepiła, że nawet chleba nie mieli za co kupić. Głodni i nowej gorzałki spragnieni, na postoju nocnym w Dobrzykowie do miejscowej karczmy Żyda Moszka się udali, gdzie wystawną kolację zamówili, przy której na umór pili. Kiedy do zapłaty przyszło oświadczyli, że pieniędzy zapomnieli, ale na statku je mają. Moszek na szkutę się z nimi udał, ale oni cumy zebrali i postawiwszy żagiel w górę Wisły popłynęli. Na brzegu dwie córki Moszka – Żydowianki stały i głośno rozpaczały. Karczmarz próbował chwycić za ster i do lądu statek skierować, ale przez sternika uderzony, na pokład padł martwy. Ażeby ślady zbrodni zatrzeć, sternik flisakom odpiąć kotwicę polecił, do niej ciało Moszka przywiązać i wyrzucić za burtę na torłopie głębokim (torłop – na Wiśle głębia do 10 m, zazwyczaj w buchtach).

     Wkrótce na podejściu do Czerwińska jeden z flisaków udać się do czerwińskiego klasztoru domagał, aby poprosić św. Barbarę o przebaczenie za popełnioną zbrodnię, ale sternik nie zgodził się i przy sprzyjającym wietrze popłynęli dalej. Kiedy ten pobożny flisak przy swoim pomyśle dalej upierał się, na śmierć został pobity przez załogę i za burtę wyrzucony. W Wychódźcu przyszedł nagły szturem (szturem – w slangu wiślanym sztorm), rozpętała się burza, zrobiło się ciemno i w maszt uderzył „suchy piorun”, który zamienił kadłub szkuty w pływający, ale martwy statek. Przez wiele lat o tej szkucie nie było wiadomo nic, aż kiedyś nocą ujrzeli ją rybacy, jak płynęła pod wodę przy bezwietrznej pogodzie. Cały kadłub wraz z masztem był czarny, jak nadpalony. Żagiel czerwieniał, jakby był krwią zbroczony. Po pokładzie krzątała się załoga w zakrwawionych ubraniach, o trupich, zielonkawobladych twarzach i wielkich, wytrzeszczonych, nic nie widzących oczach. Na wołanie rybaków nikt nie odpowiedział. Nie było też słychać od strony statku-widma żadnego dźwięku. Po tym spotkaniu, rybacy bali się nocą na połów wypływać, ale po pewnym czasie o wszystkim zapomnieli, aż którejś nocy statek-widmo inni rybacy napotkali, kiedy na wielki kamień w nurcie w Smoszewie wszedł. (Kamień ten tkwi w nurcie rz. Wisły w km. 563,00 do dziś, stanowiąc niebezpieczną przeszkodę nawigacyjną. Na ten narzutowy głaz polodowcowy wszedł z zestawem pchanym powszechnie znany, emerytowany kapitan z dawnej Żeglugi Bydgoskiej, [potomek rodziny szyperskiej urodzony na barce, pływający niegdyś głównie na Zachód], powodując przebicie poszycia skrajnika dziobowego pierwszej barki i uszkodzenie jej części dziobowej. Nie znał on niestety locji Wisły „ruskiej” czyli warszawskiej, chodząc niekiedy do Gdańska Wisłą „pruską” czyli Pomorską). Ich opowiadanie o tym spotkaniu, z opowieściami innych rybaków pokrywało się w pełni. O tej szkucie zaczęli też opowiadać flisacy i oryle tratwy z Narwi spławiający, którzy statek-widmo i całą załogę po imieniu rozpoznali. Wtedy nie było wątpliwości, że jest to tykocińska załoga piorunem trafiona, po śmierci za popełnioną zbrodnię pokutująca.

     Po kilku latach zauważono, że statek-widmo pokazuje się tylko między Dobrzykowem a Modlinem, na Narew nie mogąc wejść. Jakby jakieś moce nie pozwalały im wpłynąć na ich rodzinną rzekę, którą dopłynęliby do domu, do Tykocina. Kiedy wiatr ich przypędził pod mury Twierdzy Modlin – Nowogieorgiewskoj Kreposti, brakowało statkowi kotwicy, aby stanął i poczekał na sprzyjającego „węgra” (węgier – wiatr wiejący z południa), więc spływał z wodą aż do Dobrzykowa. Bo na statku nie było też lin i wioseł, spalonych przez piorun, nie było zatem możliwe wiosłowanie lub holowanie z lądu. Zauważono też, że statek widmo ukazywał się wyłącznie ludziom złym, mającym coś na sumieniu. Kiedy wieść ta rozeszła się szeroko, kto spotkał szkutę-widmo, nie chciał się do tego przyznać, bo by go wzięto za człowieka złego i grzesznego. Teraz nie słychać o tykocińskim widmie, bo jeśli nawet ktoś je napotka, to nikomu o tym nie opowie.

Jan Budnik rocznik 1882, urodz. w Wychódźcu, szyper na barkach, żwirnik na batach i sternik na statkach parowych, płynnie mówiący po rosyjsku i nieźle po niemiecku. Wiosną 1914 roku przeprowadził pasażerski statek bocznokołowy z bydgoskiej stoczni „Leopold Zobel” na Dniepr dla kijowskiego armatora. W Kijowie zastał go wybuch I wojny światowej. Zmobilizowany jako sternik pływał w składzie rosyjskiej Flotylli Dnieprzańskiej. W roku 1917 wcielony przez bolszewików do „Czerwonej Flotylli”. Wiosną 1920 r. w starciu z Flotyllą Pińską pod Czarnobylem na Prypeci, dostał się do niewoli polskiej, gdzie natychmiast wcielono go do Flotylli Pińskiej jako sternika. Ranny w starciu pod Kijowem na Dnieprze, został ewakuowany do kraju i zwolniony z wojska. W okresie międzywojennym nadal pływał jako szyper na barkach, żwirnik na batach i sternik na parowcach. W roku 1939 zmobilizowany wraz ze swym holownikiem „Lubecki” do Oddziału Wydzielonego Rzeki Wisły, otoczony przez wojska niemieckie odkręcił kingstony „Lubeckiego” pod Duninowem Nowym 10 września w celu samozatopienia. Pobrawszy worek marynarski, koc, zapasowe buty, suchary i konserwy (Por.: DYSKANT, J.W.: Wojenne flotylle wiślane 1918-1939. Warszawa 1997, s. 180), porzuconą łódką przedarł się nocami do domu w Wychódźcu. Podczas okupacji niemieckiej pływał w gdańskiej firmie „Johannes Ick” jako sternik na tzw. „Lohnie”. Ranny odłamkami w czasie alianckiego nalotu na Królewiec w sierpniu 1944 roku. Koniec wojny zastał go w Brdyujściu na niemieckim statku. Zdjęty z pokładu przez sowieckie NKWD, uniknął deportacji do syberyjskiego łagru dzięki znajomości języka rosyjskiego. Zwolniony wrócił do Wychódźca leczyć rany. Podjął obowiązki bosmana przystaniowego w Wychódźcu w Żegludze na Wiśle, gdzie blisko domu pracował do emerytury. Znany bajarz i gawędziarz, mistrz w opowiadaniu bajek o rusałkach i utopcach.

Jana Budnika poznał autor na jego przystani w Wychódźcu w 1949 roku, a w roku 1954 usłyszał jego gawędy. Niektóre z nich zostały spisane. Budnik dostał wówczas przystań na kadłubie drewnianej wiciny z Niemna, przywleczonej w czasie wojny przez Niemców do Płocka. Wtedy autor zapoznał się z konstrukcją tego statku, mającego liczne przecieki i wymagającego częstego odpompowywania wody zęzowej. W następnym roku Budnik przeszedł na emeryturę, a wicinę poddano rozbiórce.

Komentarz:

W licznych legendach o statku-widmie, motyw Latającego Holendra można streścić jednozdaniowo: „Kapitan marynarki z powodu swego występku wiecznie żegluje na widmowym statku (wokół Przylądka Dobrej Nadziei), nie osiągając nigdy portu” (Esej Marii Janion, 1973). W zasadzie w różnych legendach uwzględniane były trzy zasadnicze przyczyny wiekuistego jego tułactwa, stanowiące motywację tej kary:

§ Pierwszy, rozpowszechniony wśród marynarzy, to zabicie przez załogę statku z czystego okrucieństwa albatrosa – „miłego ptaka dobrej wróżby”.

§ Drugi, przytoczony przez Heinricha Heinego (w jego sztuce pt. „Salon” , 1834), to kara za zuchwalstwo i pakt z diabłem: „Zuchwały kapitan-Holender niegdyś podczas strasznej burzy poprzysiągł na wszystkich diabłów, że choćby do sądnego dnia miał żeglować, opłynie jakiś przylądek, którego nazwy nie pamiętam”.

§ Trzeci, którego doszukać się możemy u Richarda Wagnera (w libretcie jego opery romantycznej „Der fliegende Holländer”, 1843, znanej u nas jako „Holender tułacz”), to motyw zbrodni z podszeptu diabła, połączony z obrazą żywiołu wód i burz, oraz szkodliwość kontaktu ze światem duchów - znamienny rys myślenia dla romantyzmu niemieckiego. W atmosferę niesamowitości wprowadzają nas zwłaszcza marynarze-potępieńcy na statku-widmie z objętym klątwą kapitanem, dla którego wybawieniem może być tylko wierna po grób miłość kobiety.

Wszystkie te motywy przewiny Latającego Holendra umiejętnie połączył Frederick Marryat w swym „Okręcie widmie”, zręcznie rozbudowując wątek o „żeglarzu, który utracił łaski morza” („The Sailor, who fell from Grace with the Sea”). Z wyznań Josepha Conrada wiemy, że zaczytywał się on w dzieciństwie powieściami Fredericka Marryata i że w dużej mierze pod wpływem tych lektur podjął rozstrzygającą decyzję życiową. Marryata czytywał Conrad do końca życia, uważając go za prawdziwego marynarza i jednego ze swych mistrzów, kochając go jako „dorosłego przyjaciela lat dziecinnych”. W pisarzu tym rozpoznał dwie dusze własne: duszę artysty i duszę żeglarza. Od jego biografii, tak jak od morza samego, ciągnął ku Conradowi „wiew surowego romantyzmu”, zawarty zwłaszcza w marryatowskiej powieści grozy pt. „Okręt widmo”, Gdańsk 1973 (tytuł oryginału angielskiego „The Phantom Ship”, 1839), stanowiący klucz do autobiograficznych wyznań zatytułowanych „Zwierciadło morza”, (tytuł conradowskiego oryginału „The Mirror of the Sea”).

Nie przypuszcza się, ażeby Jan Budnik wzorem Conrada czytywał w oryginale Marryata czy Heinego lub słuchał oper Wagnera. Należy przyjąć, że jego gawęda mieści się w konwergencji mitycznych, ludowych, poetyckich wytworów folklorystycznych różnych narodów żeglarskich, stanowiąc swego rodzaju moralitet, ku przestrodze marynarskiej i flisackiej braci. Szkoda wielka, że nie udało się autorowi ustalić, czy budnikowa gawęda była wytworem własnym, czy też opowieścią zasłyszaną.

Seweryn Udziela (Wisła w folklorze. Warszawa 1920) i Jadwiga Gorzechowska (Wisła i wodniacy płoccy. Płock 1982), nie zauważają w swych pracach wiślanego Latającego Holendra, natomiast Janusz Bohdanowicz w swym artykule „Demony wodne w polskim folklorze” mówi: (...) „ w okolicach ujścia Narwi do Wisły uważają, że [„topielec”] to duch złego człowieka, którego nie chce przyjąć niebo”, ... (RZEKI, t. 4/1995, s. 228), gdzie doszukać się można zbieżności topograficznej i merytorycznej z treścią gawędy budnikowej.

Adam Reszka - „Wiślak”


Udostępnij:

Apis 03.10.2007 7556 wyświetleń 8 komentarzy 7 ocena Drukuj



8 komentarzy


  • Z
    zuzanna
    I znowu, Drogi Adamie, sprawiłeś nam wspaniałą ucztę tą niesamowitą opowieścią!
    Ileż w niej wątków! Jest bowiem "zbrodnia i kara", jest "miłość i odkupienie", jest w końcu ( w komentarzach ) wątek tragicznego albatrosa. Aż chciałoby się zawołać, za Wielkim Wieszczem, - "TO LUBIĘ!" ( tytuł niesamowitej ballady, w której można doszukać się pewnej konwergencji z nastrojem opowieści o statku-widmie ).

    Odnosząc się zaś do Twoich komentarzy, Adamie, tak szczodrze uzupełniających opowieść o przeklętej szkucie, wyznam Ci, że za przyczynę "wiekuistego tułactwa" tego widmowego statku uważam okrucieństwo załogi wobec albatrosa, PTAKA - SYMBOLU.

    Dlatego w tym miejscu, jako swój komentarz, przytoczę ( ku przypomnieniu Wszystkim ) najpiękniejszy wiersz Charlesa Baudelairea

    ALBATROS

    Czasami dla zabawy uda się załodze
    Pochwycić albatrosa, co śladem okrętu
    Polatuje, bezwiednie towarzysząc w drodze,
    Która wiedzie przez fale gorzkiego odmętu.

    Ptaki dalekolotne, albatrosy białe,
    Osaczone, niezdarne, zhańbione głęboko,
    Opuszczają bezradnie swe skrzydła wspaniałe
    I jak wiosła zbyt ciężkie po pokładzie wloką.

    O, jakiż jesteś marny, jaki szpetny z bliska,
    Ty, niegdyś piękny w locie, wysoko, daleko!
    Ktoś ci fajką w dziób stuka, ktoś dla pośmiewiska
    Przedrzeźnia twe podrygi, skrzydlaty kaleko!
    [...]

    Ten wiersz wzrusza mnie zawsze głęboko i przyprawia o smutne refleksje, a WAS?
    Pozdrawiam, Adamie, serdecznie
    Zuzanna
    - 03.10.2007 10:30
    • koj
      koj
      Panie Adamie badzo dziękuję za przypominanie dawnej kultury wodniackiej. może uda się wskrzesić dawne zwyczaje i obyczaje. Czekam na dalsze artykuły.
      Pani Zuzanno piękny wiersz symbolisty francuskiego, trudno go zapomnieć...bo w każdym z nas drzemie ALBATROS co skrzydłami kaleczy dusze pragnąc ją wyrwać z ucisku niemocy.
      - 03.10.2007 11:47
      • Adam Reszka
        Adam Reszka
        Kapitanie nasz! Drogi Andrzeju!
        Dziękuję Ci za zamieszczenie tej "opowieści" wodniackiej, która znów - jak w poprzednim artykule - dała impuls do wypowiedzi naszej niezrównanej Zuzannie, prowokującej erupcję licznych komentarzy.
        Pozdrawiam - Adam.
        - 03.10.2007 19:48
        • J
          Jacocaco
          Panie Adamie zgodnie z umową przeczytałem jednym tchem i jestem pod dużym wrażeniem tego tekstu.Dziękuje za artykuł i proszę o następne.Pozdrawiam serdecznie z 633km rzeki Wisły a to jest tylko 6 km od sławetnego Dobrzykowa.
          - 03.10.2007 20:01
          • Adam Reszka
            Adam Reszka
            Panie Jacku!
            Dziękuję za zainteresowanie "opowieścią". Postaram się o coś jeszcze. Rz. Wisła km 633 to brzeg lewy Radziwie, a brzeg prawy płocki Ostrów Tumski, a na dole Rybaki. A Pan na lewym czy na prawym?
            Pozdrawiam - Adam Reszka.
            - 03.10.2007 20:56
            • Adam Reszka
              Adam Reszka
              Zuzanno Droga!
              Jak zazwyczaj jesteś niezawodną i niezwykle aktywną, wnikliwą i sumienną komentatorką. I trafnie wychwyciłaś pierwszoplanowy u mnie motyw bezmyślnego okrucieństwa marynarzy wobec "miłego ptaka dobrej wróżby", poszerzając ów wątek wstrząsającym, baudelaire`owskim "Albatrosem" (opublikowanym po polsku w "Kwiatach zła" - czy dobrze pamiętam?). A swoją drogą poeta ten wydaje się być mistrzem w serwowaniu smutnych refleksji. Wzbogaciłaś niewyobrażalnie tym komentarzem wartość i przesłanie tej publikacji, mającej na celu przybliżenie ew. odbiorcom pięknego folkloru wodniaków rzecznych. Mitologia ta jest mi szczególnie bliska, ponieważ studiowałem niegdyś m.i.etnografię, dającą szerszy pogląd na te kwestie. W dodatku - podobnie jak nasz niepołomiczanin Koj - jestem wrażliwy na treści folklorystycznych "opowieści niesamowitych" (Koj - dziękuję!). Słuchając deklamacji zaczynającej się od strofy: "Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie ...", gdzie Wieszcz wprowadza nas w tajemniczą topografię terenu akcji, zawsze czuję ciarki przechodzące mi po plecach. Na tym wszak polega wielkość Wieszcza.
              Serdeczne dzięki Zuzanno za Twój niepowtarzalny komentarz - całuję Cię za to - Adam.
              - 03.10.2007 21:38
              • J
                Jacocaco
                Panie Adamie!
                Mieszkam na pięknym Wzgórzu Tumskim ale łódź moja stacjonuje w porcie na Radziwiu a więc Wisłę naszą kochaną mam i z prawej strony jak i z lewej.Pozdrawiam serdecznie.
                - 04.10.2007 22:33
                • P
                  Proboszcz
                  Bardzo mi się ta legenda podoba. Mimo a może właśnie dlatego, że jestem z Tykocina.
                  - 09.12.2012 22:07

                  Dodaj lub popraw komentarz

                  Zaloguj się, aby napisać komentarz.

                  Ocena zawartości jest dostępna tylko dla zarejestrowanych użytkowników.
                  Proszę Zaloguj lub Zarejestruj się by zagłosować.
                  Niesamowite! (7)100 %
                  Bardzo dobre (0)0 %
                  Dobre (0)0 %
                  Średnie (0)0 %
                  Słabe (0)0 %
                  Korzystając ze strony wyrażasz zgodę na nasze ustawienia prywatności i rozumiesz, że używamy plików cookies. Niektóre pliki cookie mogły już zostać ustawione.
                  Kliknij przycisk `Akceptuję`, aby ukryć ten pasek. Jeśli będziesz nadal korzystać z witryny bez podjęcia żadnych działań, założymy, że i tak zgadzasz się z naszą polityką prywatności. Przeczytaj informacje o używanych przez nas Cookies